Ота-оналар ўқисин!

XXI асрни «Компьютер технологиялари асри», «Тезлик асри», «Техника асри», «Интернет асри» ва шунга ўхшаш турли элементлар асри дейилади. Аммо афсуски, бу аср маънавий хуружлар асри ҳам бўляпти. Дунёда яккаҳокимлик ўрнатмоқчи бўлаётган давлатлар томонидан турли йўллар билан ўзга халқларнинг турмуш даражасига кириб бориш, уларнинг ижтимоий ва маърифий ҳаётига аралашиш, кишилар онгини аёвсиз заҳарлаш авж олди. Бу хуружлар инсонга руҳан таъсир этувчи воситалар орқали олиб борилаётгани бугун ҳеч кимга сир эмас.

Шайтон одам боласини алдаш учун, уни гуноҳ қилишга мажбурламайди, балки ўша гуноҳни унинг кўзига чиройли қилиб кўрсатади, холос. Ғоявий урушлар ҳам иблиснинг шу тамойилига асосланган. Сиз ўз фарзандингизнинг ҳар куни одам ўлдиришини тасаввур қила оласизми? Буни ҳатто ақлингизга ҳам сиғдира олмайсиз-а? Лекин бу ҳақиқат бўлса-чи? Ҳа, сизнинг болангиз пичоқлаяпти, автоматдан отяпти, заҳарлаяпти… Фақат бошқача йўл билан, «ўйин»да. Лекин…-Компьютер ўйинлари бугунга келиб, болаларнинг ажралмас машғулотига айланди, — дейди психолог Сардорбек Фармонов.

-Энди улар варрак учиришни, боболарига қўшилиб ниҳол ўтқазишни хаёлларига ҳам келтиришмайди. Дарсдан кейин ёки дарслардан қочиб бўлса ҳам борадиган жойлари — компьютерўйинхоналари, кундалик турмушларидаги энг муҳим мавзу —  компьютер ўйинлари бўлиб қолган. Бу ўйинларнинг саксон фоизида персонажлар ўта шафқатсиз.  Бу, ўз-ўзидан бола онгига виртуал салбий таъсир кўрсатади. Виртуал ўйиннинг қаҳрамони унинг яқин кишисига айланади. Турли хил жанглардан ва қийинчиликлардан, ана ўша «яқин киши»сини тирик олиб ўтиш учун, ўша бола қанчадан-қанча «қон тўкади», қанчадан-қанча «шафқатсизликлар» қилади. Тўғри, буларнинг бари виртуал оламда содир бўляпти, лекин кейинчалик мана шу боланинг ҳеч нарсадан тап тортмайдиган, совуққон, бешафқат инсонга айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Компьютер ўйинлари, айниқса 10-16 ёшли болалар онгига осон таъсир кўрсатади…

Тан оламизми-йўқми, ана шу компьютер ўйинлари ғоявий урушларнинг энг муҳим қуролларидан биридир. Дунёга машҳур Америка киносаноати ҳақида эшитгансиз. Етарлича маълумотингиз бўлмаса, тасаввур ўйғотиш учун биргина мисол келтирайлик: америкалик киноусталар томонидан суратга олинган «Повороть не туда»  кинокартинасининг умумий бюджети 48 миллион АҚШ долларини ташкил этган. Олти ойда ушбу фильм йиғиб олган жами маблағ эса 901 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Тасаввур қиляпсизми, 901 миллион доллар! Бу биттагина фильмнинг даромади. Голливудда бир йилда камида юзтадан зиёд фильм ишланади. 2011 йилнинг якуний ҳисоб-китобларига кўра, компьютер ўйинлари орқасидан келган даромад Америка киносаноатини ҳам ортда қолдирган. Хўш, ниманинг ҳисобига? Сизу бизнинг болаларимиз қизиқиши ҳисобига.

Сиздан, айтайлик 70 километр узоқликда жойлашган тўйхонада бирор яқинингиз тўй қилса, борасизми? Албатта борасиз. Эринмасдан, базм учун алоҳида тайёргарлик кўрасиз. Лекин болангиз ҳар куни зипиллаб қатнаётган интернет кафега бир марта бўлсин, кирмайсиз. У ерда болалар нималар қилишади, қандай мавзуларда суҳбатлашишади, бехабарсиз. Мана, эшитинг, интернет кафеларнинг аксариятида болалар шундай сўзлашишади: «…От! Отсанг-чи!.. Мени ўлдиришди. Нега имиллайсан? Ҳе онангни… Ўв, пичоқ билан сўйишамиз. Автомат ишлатганнинг онасини писмадон қиламиз!.. Орқасидан граната от!.. Маладес! Ким снайпер олган? Мен снайперман… Пойлаб туриб пешонасидан отсанг, дарров ўлади… Имиллама, ўлдир!..».

Этингиз жунжикиб кетди-а? Бу сўзларни мактабдан чиқибоқ компьютер ўйинхоналарига шошиладиган, ота-онасидан бир соатлик компьютер ўйини учун «атиги олти юз сўмгина» пул олган, кўринишидан беозоргина болалар айтишади. У ерларда ҳатто қизчаларни ҳам учратиш мумкин.

-Интернет кафе ёки компьютер клублардаги шовқин-суронлар, сўкинишлар, у ердаги ҳавонинг ифлослиги ва гигиеник нотозалик ўша ерда ўтирган боланинг асаб системасига жуда катта шикаст етказади, — дейди невролог Саидакбар Эшонтурдиев. — Компьютерхоналарга танда қўйишни одат қилган бола улғайгани сайин одамови, асабий, қўпол, қаҳри қаттиқ бўла боради. Жисмоний касалланади: қўли титрайдиган, боши тез-тез оғрийдиган, овқат ҳазм қилиш системасининг бузилиши оқибатида сал нарсага қайт қиладиган бўлиб қолади. Лекин шафқатсизликни тарғиб қилувчи ўйинларнинг болага етказадиган маънавий зарари бундан бир неча баробар кўпроқ.

Жаҳолат VS Маърифат

Ўртадаги «VS» нимани англатади, деб ҳайрон бўлдингиз. Буни компьютер ўйинларини «қойиллатиб» ўйнайдиган болангиз яхши тушунади, ишонаверинг. Компьютер ўйинларидаги, бир-бири билан урушмоқчи бўлган персонажларнинг исмлари шунақа сўз билан уланиб ёзилади. Бу сўз «қарши» деган маънони англатади. Рухсатингиз билан, сизга айрим компьютер ўйинларини тавсифлаб берсак. Чунки, болангиз ўйнайдиган ўйинлар билан қизиқиб кўрмаганингиз тайин, акси бўлганида унинг компьютер ўйинхоналарига боришини тақиқлаган, болангизга ҳар доимгидан кўра кўпроқ кўз-қулоқ бўлган бўлардингиз. Демак,

COUNTER-STRIKE: Бу ўйин қуйидаги қоидаларга асосланган: унда ҳарбийлар бир гуруҳ асирларни ушлаб турган террористларга қарши жанг олиб боришади. Ўйновчи хоҳласа ҳарбий бўлади, хоҳласа… террорист. Отишмаларга, портлаш ва чавақлашларга бой бу ўйин болага жангари руҳ беради.

GTA: Бир неча йилдан буён катта қизиқиш билан ўйналиб келинаётган ва турли хил кўринишларга эга бу ўйинни «безорилик китоби» деса бўлади. Қамоқдан чиққан каллакесарнинг фаҳш ва қабоҳатга тўла ҳаёти кўрсатиб берилган бу ўйинни, ҳатто 7-8 яшар бола ҳам қийналмасдан, бемалол ўйнайди ва беҳаё, безори «қаҳрамон»нинг жиноий ишларига кўмаклашади.

NEED for SPEED: «Форсаж» фильмига асосланиб яратилган бу видеоўйин спорт ўйинлари сарасига киради. Бу ўйин бир қарашда оддий пойгадан иборатдек туюлса-да, аслида ана шу пойгаларда бўлаётган авариялар, тезлик, қонун посбонларига бўйсунмаслик ва қоидабузарликларни «қаҳрамонлик» тарзида кўрсатилиши бу ўйинни ўйнаётган болани реал ҳаётда шундай ишларни такрорлаб кўришга ундайди.

CALL of  DUTE: Бу ўйин беш қисмдан иборат. Биринчи, иккинчи ва учинчи қисмлари 2-жаҳон уруши саҳналари билан тўлдирилган бу ўйиннинг қолган тўртинчи ва бешинчи қисмларида АҚШнинг Афғонистон ва Ироқда олиб борган урушлари акс эттирилган. Ўйиннинг қолган охирги қисмлари замонавий технологиялар асосида шу қадар мукаммал ишланганки, ўзингизни хақиқий Америка фуқароси(!) деб ўйлайсиз ва «жанг»ларда Америка учун жон олиб, жон берасиз…

BIOHAZARD: «Обитель зла» («Ёмонлик тарқатувчи») номли фильм трилогияси асосида ишланган бу даҳшатли ўйинни асаби бўшроқ одам ўйнай олмайди. Чунки фильмнинг ўзи ниҳоятда даҳшатли бўлиб, томошабинга салбий психологик таъсир ўтказади. Ўйин ҳам шу манбааларни ўз ичига олади. Ундаги қўрқинчли манзаралар, пессимистик мусиқалар ва бизнинг шарқона эътиқодга қарши хатти-ҳаракатлар (христианларнинг муқаддас белгиси «хоч»нинг вампирларга таъсири, черковдаги муқаддас сув ва шунга ўхшашлар) боланинг онгига бузғунчи таъсир ўтказади ва уни қайсидир маънода «вампир»га айлантиради.

DOOM: Худди шу номдаги фильм асосида ишланган ва бошқа ўйинлардан ажралиб турадиган ўйин бу. Унинг персонажи кимни заҳарланган суюқлик билан ўлдирса, қувватига қувват қўшилади. Қандай заҳарлаш ва очко тўплаш ўйнаётган боланинг «маҳорати»га боғлиқ. Энг даҳшатлиси шундаки, ўйиндаги қаҳрамон дам олиши учун бирорта фоҳиша билан ётиши керак ва албатта бу ҳам ўйинчи томонидан амалга оширилади.

Нима қилмоқ керак?

Муҳтарам Юртбошимиз таъкидлаганларидек: «Бундай таҳдидларга қарши ҳар томонлама чуқур ўйланган, пухта ва илмий асосда ташкил этилган мунтазам ва узлуксиз равишда олиб бориладиган маънавий тарбия билан жавоб бериш мумкин».

Бу каби салбий иллатларнинг олдини олиш мақсадида миллий қонунчилигимизда ёшларни носоғлом ахборотлардан ҳимоя қилиш механизми ишлаб чиқилган. «Ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида»ги Қонунда, ёшлар орасида шафқатсизлик, ҳаёсизлик ва зўравонликни ташвиқот қилишга қаратилган ҳар қандай хатти-ҳаракатлар маън этилиши, «Бола хуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунда эса зўравонликни, шафқатсизликни ва порнография маҳсулотларини намойиш этувчи, инсон қадр-қимматини таҳқирловчи, болаларга салбий таъсир кўрсатувчи  ва қонунни бузиш каби хунук ишларга олиб келувчи воситалардан фойдаланиш, шу каби адабиётларни тарқатиш ҳамда фильмларни намойиш этиш қатъиян тақиқланиши белгилаб қўйилган.

Давлатимиз томонидан бу салбий ҳолатларга қарши етарлича чора-тадбирлар кўриб келинмоқда. Аммо… бу қонунларни менсимайдиганлар ҳам топилади. Айрим интернет кафеларининг тадбиркорлик ниқобида иш бораётган эгалари шулар жумласидандир. Уларнинг «ўйин» номи остидаги, бола маънавиятини, онгини бузадиган ёвузликларни тарғиб этишлари инсоний қадриятларга ҳам, умумбашарий одоб-ахлоқ қоидаларига ҳам зиддир. Мактаблардаги назоратнинг кучсизлиги, ота-оналарнинг фарзанд тарбиясидаги сусткашликлари, маҳаллаларнинг ўз ҳудудларида фаолият юритаётган бундай «урушхона»ларга бефарқлиги, айрим ички ишлар ходимларининг ёшлар билан олиб бораётган тарбиявий ишларининг шунчаки қоғозда қолиб кетаётгани ёшларни маънавий ва маърифий қолоқлик ботқоғига ботишларига катта замин ҳозирлашини унутишга ҳаққимиз йўқ.

Ғарбдагилар ҳам ғимирлаб қолишди

Ғарб давлатларининг бир қанчасида, ёшлар ўртасидаги бундай аҳлоқсизликни камайтириш мақсадида бир қанча ишлар амалга оширила бошланди. Францияда компьютер ўйинларида тўкиладиган қоннинг қизил рангда эмас яшил рангда бўлиши жорий этилгани, Бельгия компьютерклубларида порнографик ўйинларни тарғиб қилиш катта қамоқ жазоси билан жазоланиши ана шу ислоҳотларнинг бир кўринишидир.

Хўш, нега улар ғимирлаб қолишди, нега бошида ўзлари бу ўйинларни тарғиб қилишди-ю, энди пайтаваларига қурт тушиб қолди? Чунки улар асл ҳақиқатни англаб етишди. Бола бузилса, келажак бузилишини энди англашди.

«Virtual Image Pruductions» компаниясининг директори Рик Дайдир шундай дейди: «Компьютерўйинлари  оддий ўйинчоқ бўлмай қолди. Улар жаҳолатни ўргатиш воситасига айланиб кетди ва биз болаларимизни тепкини босиб роҳатланишга ўргатаяпмиз. Аммо биз реал ҳаётда бунинг оқибати қандай бўлишини ўргатмаяпмиз».

Дунёга ҳукмронлик қилиш илинжидаги Ғарб давлатларининг ўзга миллат ва халқларни таназзулга учратишга мўлжалланган сиёсатлари бизни четлаб ўтишига кафолатимиз йўқ. Юртбошимиз айтганларидек: «Агарки биз бундай хатарларга қарши ўз вақтида қатъият ва изчиллик билан кураш олиб бормасак, турли зарарли оқимлар бизнинг юртимизга ҳам шиддат билан ёпирилиб кириши, ёшларимизни ўз гирдобига тортиб кетиши, оқибатда уларнинг ота-она, оила, эл-юрт олдидаги бурчи ва масъулиятини ўйламайдиган, фақат бир кунлик ҳаёт билан яшайдиган худписанд кимсаларга айланиб қолиши мумкинлигини тасаввур қилиш қийин эмас. Мана шу аччиқ ҳақиқатни юртимиздаги ҳар бир инсон, ҳар қайси ота-она, энг муҳими, ҳар қайси йигит-қиз чуқур англаб олишини истардим». ( Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. 15-бет).

 

Сарварбек КЕНАГАС